پویا نمایی در ظروف سفالین محوطه باستانی ازبکی
فرزانه ابراهیم زاده
نمایش حرکت بر روی ظروف ایرانی با توجه به سفال های نقشدار «تپه سیلک» کاشان و «تپه ازبکی» شهرستان نظرآباد براساس نظر باستان شناسان، بیش از هزار سال قدیمیتر از نخستین پویانمایی جهان که از شهر سوخته به دست آمده، نقش بسته است. تصاویر جانوران در حال حرکت بر روی سفالهای به دست آمده از کویر مرکزی ایران به خصوص تپه ازبکی و سیلک به بیش از 6 هزار سال قبل باز میگردد. سیامت سرلک باستان شناس و مسئول پیش از تاریخ موزه ملی ایران با اشاره به سفالهای به دست آمده از کویر مرکزی ایران، گفت: «بیش‌تر سفالهایی که از این مناطق به ویژه تپه سیلک به دست آمده است و قدمت آن از سفالهای شهر سوخته و به خصوص جامی که به عنوان اولین پویانمایی جهان شناسایی شده بیش‌تر است، تصاویر موجودات در حال حرکت دارد.»
به گفته سرلک در بسیاری از این سفالها نقش تعقیب بز توسط جانوران وحشی و یا انسان تصویر شده است: «بر روی این سفالها، حرکت وجود دارد و در آن‌ها یا حیوانی در حال جهش است، یا در حال خیز است. در برخی از آن‌ها، دنبال کننده تصویر شده است. اما در پارهای برخی از آن‌ها بز یا حیوان شاخداری که قرار است شکار شود، به تنهایی دیده میشود.»
قدیمیترین پویانمایی جهان در سال 1983 میلادی توسط باستانشناسان ایتالیایی حاضر در شهر سوخته هنگام کاوش در گوری 5 هزار ساله پیدا شد. آن‌ها جامی را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با تصویر یک درخت روی آن دیده میشد. باستانشناسان پس از بررسی این شیئی دریافتند نقش موجود بر آن برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطههای تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد به گونهای که حرکت بز به سوی درخت را نشان میدهد. هنرمند نقاشی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرارد اده، توانسته است در 5 حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و برگ آن را میخورد. این سفال از سوی باستانشناسان و کارشناسان به عنوان نخستین پویانمایی جهان معرفی شد. آسیفای ایران نیز با معرفی این شیئی به آسیفای جهانی پیشنهاد کردند که این طرح به عنوان نشانه آسیفای جهانی معرفی شوند. سرلک با اشاره به برخی سازندگان سفالها سیلک، به ظرایفی مانند حالت حیوان در حال ترس و فرار، توجه داشتهاند، توضیح داد:«بر روی این سفالها در کنار حیوان فراری خطوطی به صورت هاشور خورده است که من و برخی از باستانشناسان معتقدیم با توجه به نمایش ترس حیوان در این سفالها احتمالا" حیوان در حال ادرار کردن تصویر شده است که تاکید بیشتری بر این موضوع باشد.»
سرلک با اشاره به یکی از خمرههای به دست آمده از منطقه کویر مرکزی ایران گفت: در سال 1382 در مسیر کاوشهای تپه ازبکی در فضایی که احتمالا" فضای نیایشگاه بوده است، خمرهای به دست آمده که بر روی آن تصویر جانوری در حال حرکت قرار دارد. این کوزه به جرات یکی از زیباترین اشیای به دست آمده از کاوشهای باستانشناسی منطقه کویر مرکزی است و بر روی این کوزه، تصویر یک گرگ یا چیزی شبیه آن از یک سو و یک انسان با جنگافزار از سوی دیگر در حال حمله به یک حیوان شبیه بز هستند. در واقع این دو حیوان، دام محاصره کردهاند. تصویر علاوه بر وجود حرکت در آن، درست دور ظرف چرخیده و آن جایی که به پایان میرسد بار دیگر آغاز میشود. این سفال نزدیک به دو هزار سال قدیمیتر از سفال شهر سوخته است که سی سال پیش به دست آمده است. این ظرف، یک خمره سفالی دهان گشاده است که شاید برای نگهداری مایعات بوده و اندازه آن 60 در 70 سانتیمتر است. این ظرف در حال حاضر از اشیایی است که برای مطالعه بیش‌تر در محوطهی پژوهشی تپه باستانی ازبکی قرار دارد.»
با پیدا شدن چند ظرف سفالی زیبا در اوایل سال 1933 میلادی (1312خورشیدی) در پاریس و شناخته شدن محل اکتشاف این ظروف که سیلک کاشان بود، مشاور موزه ملی فرانسه را بر آن داشت تا در اکتبر همان سال مجوز حفاری در این منطقهی مهم را گرفته و هیات فرانسوی به سرپرستی پرفسور رومن گیرشمن را مامور حفاری در سیلک کاشان کرد. هیات باستانشناسی طی سه فصل (سالهای 1934، 1933 و 1937) تپهها را کاوش و در سال 1938 گزارش آن را در دو مجلد تحت عنوان سیلک کاشان به زبان فرانسه در پاریس منتشر کرد. سیلک را به شش دوره تقسیم میکنند که از 8000 هزار سال پیش شروع شده است. هر دوره، کمابیش هزار سال است که شهرها به علت جنگ یا زلزله نابود و دوباره در سدههای بعدی بر روی تمدن پیشین، بر پا شدهاند. تا دوره ششم در آخرین دوره که نابودی آن 2700 سال پیش اتفاق افتاده است.
سفالهای مشهور تصویردار این منطقه مربوط به دوره سوم سیلک است، حدود 6000 سال پیش، در دورهی سوم، چرخ سفالگیری و کوره اختراع شد. به این خاطر، ظروف این دوره زیباتر و مدور بودند. در همین دوره، مهرها و زیورآلات هم ساخته میشد. در اواخر این دوره، نقره هم از سنگ معدن استخراج میشده است. ویلسون در کتاب تاریخ ایران میگوید: «سفالهای سیلک از زیباترین و نفیسترین سفالهای ایراناند. موزههای دنیا بدون سفالهای سیلک، معتبر نیستند.»
منبع: وب سایت فر ایران (پژوهشکده فرهنگ و تمدن ایران زمین).
